Stari zanati, istorijski značaj i revitalizacija – Kazandžija
U XIX veku su gradovi u Srbiji imali oko 10-15.000 stanovnika i u njima su živeli radnici, činovnici, trgovci i zanatlije. Zanatlija je bilo najviše a majstori su imali šegrte, dečake koji su uglavnom dolazili sa sela da nauče zanat. Pored učenja zanata, podrazumevalo se da za vreme šegrtovanja koje je trajalo tri godine, obavljaju i razne kućne poslove. Po završetku šegrtovanja postajali su kalfe i obično su nastavljali da rade kod istog majstora ali su sada dobijali platu. Da bi postali majstori, kalfe su polagale majstorski ispit i dobijali Majstorsko pismo kao potvrdu da su stručni i da mogu da otvore svoju radnju. Kako su se u Srbiji zanatima najpre bavili Turci i zanati su imali turske nazive. U eri modernizacije sve je manje ljudi koji se bave starim zanatima, tako da je sve manje majstora koji su nastavili tradiciju izrade i popravke predmeta starim tradicionalnim načinom. Iako potreba za ovim zanimanjima nije prestala, sve je teže pronaći majstora da otkuje kosu, napravi sekiru, potkuje konja ili bilo šta slično od starih zanata.
Kazandžijski zanat je vrlo starog porekla, potiče iz turskog doba i vezan je direktno za svakodnevnu upotrebu bakarnog posuđa u orijentalnoj kulturi življenja. Za potrebe hrišćanskog stanovništva kazandžije su najčešće izrađivali: kazane za pečenje rakije, za topljenje masti i kuvanje pekmeza, kazančiće za grejanje vode, kuvanje sapuna, bojenje tkanina, pravljenje sveća, razne kotlove, bakrače, lule za kazane i bakarne tepsije. Među njima je bilo zanatlija koji su bili samo kotlari za izradu kotlova i sličnih metalnih predmeta. Prateći zanat im je bio kalajdžijski, koji je služio za krpljenje i kalaisanje već izrađenih predmeta, a njime su se najčešće bavili Cigani, kao putujući torbari, krpari. Oni su krpili i oblagali−kalajisali bakarne površine i druge metalne sudove koji su korišćeni za ishranu, s obzirom na toksičnost samog bakra.
Kazandžijski zanat je jedan od najstarijih zanata, a ujedno jedan od retkih koji se sačuvao do danas. Nastao je iz potrebe da se proizvode sudovi za pripremanje hrane za ishranu vojske. Vremenom su počeli da se proizvode i drugi sudovi od bakra, npr: tepsije, kotlići, mangale, džezve, ibrici. Uz to kazandžije su izrađivali i proizvode za potrebe crkava: kadionice, čirake, svećnjake… Zbog te brojnosti proizvoda, koji uz to imaju raširenu upotrebu, kazandžije su brzo postali jedne od najznačajnijih zanatlija.
Pobrojani predmeti pravili su se od topljenog bakra koji se savijao u željeni oblik i kasnije prevlačio kalajem. Ovo je moralo da se čini iz zdravstvenih i estetskih razloga, jer bakar oksidiše i stvara otrovnu patinu. Kalajisanje su obavljali posebni majstori – kalajdžije.
Antropolozi smatraju da je bakar bio prvi metal koji su ljudi koristili, zbog njegove mekoće i lakoće manipulacije, za izradu alata i oružja. Kazandžijski zanat je poreklom sa prostora Persije i Indije, koje su bogate rudom bakra, a na Balkan je stigao preko Grčke, koja je sa ovim zanatom upoznala i Rimljane. Međutim, kako se u Evropi kroz čitav srednji vek koristilo zemljano posuđe, tako i na Balkanu kazandžijski zanat nije postojao sve do dolaska osmanlija, koji su bakarno posuđe doneli na ovaj prostor.
Kazandžijski zanat podrazumeva ručno, višefazno oblikovanje raznih proizvoda od bakra, uz primenu različitih tehnika: sečenja, spajanja, zagrevanja, varenja, kovanja, nitovanja, letovanja, pupčenja, ravnanja, perdašenja, kalajisanja. Kazandžije režu željene oblike u bakru, uz pomoć limenih šablona i različitih makaza.
Kazandžijski zanat je svoj vrhunac dostigao u drugoj polovini 19. veka i početkom 20. veka, kada su kazandžijski proizvodi bili najviše korišćeni. Između dva svetska rata potražnja za bakarnim predmetima postepeno jenjava, zbog pojave sve većeg broja fabričkih proizvoda, ne samo od bakra već i od drugih materijala. Danas, u 21. veku, kazandžije se uglavnom bave proizvodnjom kazana za pečenje rakije, kazana za topljenje masti, prskalica za vinograd, kotlića za riblju čorbu i popravkama starih proizvoda.
Kao i drugi zanati tako je i kazandžijski imao svoja udruženja (esnafe), kao i hijerarhiju koju je predvodio majstor. Pored njega tu su bile i kalfe i šegrti (učenici), koji su se po nekoliko godina učili, odnosno upućivani u tajne zanata. Da bi se izradio jedan kazan od 100 litara majstorima je potrebno i do 15 dana rada i mnogo veštine. Zbog raznovrsnosti proizvoda kazandžije su morale da budu i bravari, limari, metalostrugari, čak i umetnici – vajari.
Kazan za pečenje rakije je prvi srpski patent. U dokumentima Zavoda za intelektualnu svojinu Republike Srbije pronađeno je da je patent priznat decembra 1909. godine. Nekadašnji kazandžijski centri bili su Pirot, Niš, Prizren. Na pojavu i razvoj ovog zanata u Srbiji u mnogome je uticalo formiranje gradskih navika vezano za upotrebu posuđa od bakra, kao i sve više pečenja rakije, proizvodnja vina, prerada voća (kuvanje džemova), mesarstvo (topljenje masti), izrada sapuna… Kazandžijski zanat je bio prvi esnaf u okviru koga su se zanatlije počele pretvarati u trgovce.
Proces osnivanja zanatskih esnafa u Kneževini Srbiji započet je u prvoj polovini 19. veka, donošenjem Esnafske uredbe 1847. godine. Prema ovoj uredbi kazandžijski, kotlarski (kalajdžijski) s limarskim (tenećedžijskim) činili su jedan esnaf, u mestima gde nije bio dovoljno kazandžijskih radnji. U Vlasotincu je hlebarsko-kovačko-potkivačko-puškarsko-kazandžijski esnaf osnovan 1884. godine.
Radionica Stefanović Batica, koja se bavi kazandžijskim uslugama, je osnovana u Vlasotincu 2000. godine. Osnivač, nastavlja porodičnu tradiciju koju je započeo njegov otac 1975. godine. Njihova proizvodnja obuhvata različite veličine kazana za pečenje rakije, u rasponu od 5l, 10l, 20l, 100l, 120l, 160l prevrtača, do mašinskih kazana od 200 do 1000 litara sa mešačem (profesionalnih). Takođe, u njihovoj ponudi možete pronaći kompletnu dodatnu opremu za sve vrste kazana, kao i različite vrste kotlića.
Dolaskom novih tehnologija u Srbiju izumiru mnogi tradicionalni zanati, a preostale zanatlije imaju sve manje kupaca. Promenile su se društvene, političke, ekonomske i kulturne prilike u društvu, što dovodi u pitanje opstajanje mnogih zanata. S obzirom na ograničenja i sve rigoroznije propise za proizvodnju tradicionalnog srpskog pića u domaćoj radinosti, „vesela mašina“, kako u narodu nazivaju kazan za pečenje rakije, ubrzo bi mogla postati muzejski eksponat. Verujemo da se to neće desiti jer kazandžije su se specijalizovale za izradu velikih I savremenih kazana koji zadovoljavaju sve standarde. Budućnost ovog posla je, po svemu sudeći, izvesna.
Ovaj sadržaj je deo projekta koji je sufinansirala opština Vlasotince. Stavovi uneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
Naredni članak – Pekar >>>
Objavljeno: 10.10.2023 | Autor: InfoDesk
